(Ахриев ЧхьагIа 170 шу дизарга)

Аз даь ер йоазув дешача сага ала тарлу:
-Цунна фу хов Ахриев ЧхьагIах лаьца, из вовзаш, цун заман чухь ваьха ца хилча?
Бакъдар аьлча, цунца кхийнараш, баьхараш, из вовзаш хиннараш дунен тIа боаца дукха ха я. Укх тIехьарча ах бIаь шера цох мел даь йоазош, тIехьа тIакхийнача ноахалех болча Iилманхоша, журналисташа, йоазонхоша даьд, хьалха дIабахараш дитача дагалоацамех, Элмарзий ЧхьагIа ше йитача тIехьаленах пайда а эцаш. Цох яздергда хIанзчул тIехьагIа бIаь шу даьлча а, бакъда уж сол а гаьнагIа латташ хургба из ваьхача заманна. Цудухьа вай керттера декхар да, ханаш дIаухе а, къаман сий доаккхаш, из дуненна дIадовзийташ хьавена саг дагакхабар а цох хоза дош алар а.
Ахриев ЧхьагI ше вовзаш хиннавеце а, цо даь йоазош довза гIерташ, уж дешаш хьавенав со зIамига волча хана денз. 70-ча шерашка дар из, альбома хьисапе, йиткъа беттагаргаш а йолаш, эрсий меттала арадаьнна книжка дар. Белггала дагадагIац сона, «ГIалгIайчен ха-зама дIаязъяр» яхаш дар мотт сона из. Даим сай истола тIа улладора аз из книжка, хIана аьлча юха-юха а хьажа ловра цу тIарча тамашийнача сурташка, деша безам хулар цар хьакъехьа даь йоазонаш. Тахан мо дагадоагIа цу тIара эггара хьалха сайна дайза БоргIа –Каш, ширача заман чухьа гIалгIай бIухочо лелаяь гIагI яха аьшка гIозарех яь хинна коч, кхыдараш. Къаьстта а са теркам тIаозаш дар цу тIа хинна Ахриев ЧхьагIа сурт, цун вахарах дувцаш лоацца даь йоазув. Иштта вайзар сона духхьашха этнограф, ший ханарча а шийл хьалхагIа баьхача а гIалгIай вахар, Iадаташ, кхетамаш, оамалаш йовзийта вола саг. Цкъа цхьа гIишлонхо волча вахавар со, цхьа гIулакх ийша. Къамаьл деш тхо латташ:
-Мичара ва хьо? – хаьттар цо.
-Хьал-м Наьсаре кхийнав со, Шолжа-ГIалий тIа а ваьхав цхьан юкъа, хIанз-м Магасе вах со, – аьлар аз. -ХIана яхар Iа?
-Хьо укхазарчарех тара воацандаь яхар аз-м, – аьлар гIишлонхочо.
Велавелар со, амма са велавалар кхетадаь хургдацар вокхо. Цо из аьлча, «харт» аьнна, бера хана сай хинна уйла дагаехар сона. Цу хана сона а хетар, Ахриев ЧхьагI укхазарчарех тара воацаш санна. Вешта, ховш ма хиллара, из-м дукхагIа гIазкхаштеи эрсаштеи юкъе лийнна саг хиннав, цудухьа хинна хургва из лоамароех тара воацаш. Эггара хьалха белгалдоаккхаргда вай цо лоамарой чокхи дувхадеш ца хиннилга, из, вайна ховча беса, европейски тIеххьарча модах йола кхаь хIамах латта костюм ювхаш ва (пиджак, хачи, къоанзолг); шозлагIа-дале, цу ханарча эрсий интеллигенце санна галстук лелаяьй. Къаьстта сона дезалуш, из кхычарех тара ца хулийташ хиннар дар модж-мекх, корта чIоагIа хоза тесса, нийсбаь хилар. Иштта куц-сибат долаш, хоза лелаш саг цу заман чухь лаха хала хиннад, гIалгIашта юкъе хинна а ца Iеш, берригача лоамарошта юкъе а. Цудухьа аз чIоагIа курал еш хIама дар, Ахриев ЧхьагI гIалгIа хилар а фуннагIа цо тIаювхайойя а, чудоаллар гIалгIай дог долаш из хинна хилар а. Из ший къаман воI хиннилга хов вайна цун йоазош дийшача, цо кепа етташ уж арадаьха моттигаш теркалйича. Царех ба «Кавказа лоамароех дола хоамаш» яха гуллам, «Терски областах долча хоамий гуллам», «Терски ведомосташ». ДIахо дIайодача хана, воккха хинначул тIехьагIа, Ахриев ЧхьагIах дола хоамаш деша дийзад са 1996-ча шера арадаьннача «ГIалгIай» яхача книжка тIара, 2000-ча шера арадаьннача «Ахриев ЧхьагI» яхача книжка тIара. ТIеххьардар цох дола хоамаш дизза вIашагIтеха дар. Цу шера Наьсарерча цхьан библиотеке со чувахача, хIаьтта хьчудена латтар баьццара, йиткъа беттагаргаш йола из книжка. Массехк дар уж, хIанз а библиотекан мухьар а тоIаданза.
-Деша дахьа мегаргдий аз цаI? – хаьттар аз цу чурча кхалсагага.
-Мегаргда. ЦаI хьайна дита мегаргда хьона, юха ца дахьаш, хIана аьлча уж арахийцача сага тхона совгIата денна да уж, – аьлар цо, из книжка бIаргадайна сона дикахетар хиннилга кхетадеш.
-А, – аьлар аз, – юхадахьаргда аз, со санна ер деша безам бараш дукха хургба.
-Хьай лоIам ба хьога, – цо аьнна, дукха ха ялале дийша, юхаделар аз дувцаш дола книжка. Цу тIара сона дайзар воккхача Iилманхочун а йоазонхочун а бералах, вахара наькъах, дезалах лаьца. Довзаш хиннарашта, хьалха дийшарашта нийса, дуккха керда хIамаш а дар царна юкъе, хьалха сона цох дувцаш ца хеза. Хьалха денз довзарех дар ала мегаргда, из 1850-ча шера Фуртог яхача гIалгIай ширача юрта ваь хилар, эрсий эпсараша дIавига, Буро тIа аманаташ оалача берашца из кхувш венилга, ший шийтта шу даьлча Ставрополерча гимназе деша а этта, ялх шера цо цига дийшалга, дIахо Нежински лицее деша ваьгIа хилар, цо Байсхара Мочкъий йоI Iайши йига хилар, кхыдараш. Бакъда кердадараш а дар укх книжка тIа. Масала, Мочкъас, йоI гIалгIачунга дIаяла воалл со, аьлча, цун сесага аьнна хиннад, са-м яц гIалгIачунга маьре яхийта йоI. Хьа еце а, са я цу тайпара йоI, аьнна, Ахриев ЧхьагIага маьре яхийтай йоах дас Iайши.
Школе деша дагIача берашта эггара дукхагIа дезача халкъа багахбувцама жовхьарех ба «Колой КIантах» бола оалам. Дийша ваьнна, дуккха ха дIаяхачул тIехьагIа мара ханзар сона, из массехк сага дIаязбаь хиннилга. Бакъда эггара хьалха из дIаязбаьр а, 1870-ча шера Тифлисе арабаьннача «Кавказа лоамароех долча хоамий гуллам тIа» кепа техар а Ахриев хиннав. Из бийша хиннаб йоах эрсий воккхача йоазонхочо Толстой Лев Николаевича. «Ма хоза фаьлг а ба!» – аьннад цо, ше из бийша ваьлча. Цхьа хIама-м да, укхаза хьоахаде дезаш а, укх тIехьарча заман чухь гучадаьнна а. Фаьлга хьисапаш шийца долаш из оалам бале а, цу тIа хьехавеш вола турпал, дувцаш дола хIамаш бокъонца хинна да ала йиш я вай тахан. Цунна тешал деш да М. Ломоносова цIерагIа Москверча паччахьалкхен университета журналистикан факультет а яьккха, дунен халкъашта юкъера журналист яха балха говзал йолча Калоев Османа Халата яздаь книжка. Дувцаш дола книжка «Колой КIант – лоамий да» аьнна цIи а йолаш, арадаьннад 2010-ча шера Нальчикерча Котляровша лелаеча типографе кепа а теха. Колой КIанта бера ха ювцаш, Османа Халата язду: «…Цу Iуйрийна массаза санна Малика геттара хьалха гIеттаяр. ХIанз а дIайовнза йола цIи, фо теха михьаръяьккха, чай де чайник тIа а оттаяь, ши шу даьнна кIаьнк сихонца петара цхарала юкъе а хьоарчаваь, из мархIавелла, гIалий чу яхар из, бетта ха тинна латта етт озабар духьа. Маликайна тIехьакхайкар воккхагIвола воI, набарах дикка сомаваланза, когаш берзан латтача цо дийхар : «Нани, Iайха етт беттача юкъа, вошилг хьава сога». Из хьа а ийца, гIалан наIарга Iо а хайна, цхьа ловзорг из долаш санна, хьеста, хьалкхувса, дIалеставе, хьалеставе волавелар воккхагIвар. Цу ханна гIалий чура, корта ара а баьккха, хьахьежар етт. Кхеравеннача воккхагIчо, Iокхессар ший мархIавоалла кIаьнк, ше лоаман мосара сихонца, коа уллача майдах тара кеп йолча Iаьржача кхеранна тIехьашка лечкъар. Малика цу хана топпара кхаба чура шура тIоабоахарга чу Iочуйотташ йоаллар. Шийна духьала сунт мо нийсденнача бера хьалха сецар етт, цох хьаж яха эттар. Цхьа хIама хатта доахкаш санна, шоайла бIарахьежар уж шиъ. ЗIамига лоамаро, цхарала кIалхара гучадаьккха ший бушиг хьекха волавелар Iатта, хьастара кеп оттаеш. Из хIама бIаргадайна Малика, унзаръяьнна, кхайкар: «Вай даьлий, ва низ бола Iаьржа кхера, лоравелахь са кIаьнк!» Етт, Маликай дагардар кхетадича санна, цкъа хьалхагIа цхьа ког дIатIехбаьккха, тIаккха шоллагIбар баьккха, меллашха юхахьежа, дIабахар. Маликас, сихха хьа а ийца, цхарал тIахьоарчабаь, хьамархIавеллар воI, из зе доацаш висарах гIадъяха, йийлхар нана. Iаьржача кхеранна баркал оалар цо юкъ-юкъе, кIаьнк кIалхарваккхарах. КхоннагIца ага чу-зIара чу а вилла, когаш дIабийхка, из шеллургвоацаш тIагIолла газа йIайха цIока тIатесса, тIаккха ага теркаде хайнай нана, тхьайса а тхьайса, тхьовра хиннар цунна сихагIа дицлургдолаш. Нанас, боча хьесташ, шортта ага теркадеш, илли доахар цунна, Миндагеш аьле цIи а йоаккхаш. Цу ханна, цIаьхха, доастаеннад цо когашта дийхка зигаш. Воккха саг санна Маликайна бIара а хьежа, кIаьнка аьннад:
-Нани, ва нани, хьога хаьттача, низ дукхагIа хьанаб вайх?
-О, Iаьржа кхера! – цецъаьннай Малика. – ГIа да ер е хьаьрйоалаш латт со? ЖожагIата яха со!!! Фуд Iа дувцар? Со я-кх хьол чIоагIагIа! Аз ийс бетта кер чу ма лелаваьвий хьо, лоравеш, хьох эгаш.
Бакъда воIа амар луча оазаца аьннад:
-А, нани, со ва хьол чIоагIагIа… Аз дехар ду хьога, кхы сох Миндагеш ма алалахь. Со Колой КIант ва – лоамий да…»
Иштта хиннав йоах Колоев Халата шоай тайпан да, тайпан корта хинна вола Колой КIант. ДIахо дукха хIамаш дувц цу книжка тIа, воккха хилча Колой КIанта леладаьрашца дувзаденна. ХIаьта шоай тайпан сий долаш болча наьха цIераш а йоах цо цу тIа, царех дуккхабараш вайна бовзаш, республике цIихеза, къаманна накъабоалаш баьха нах ба. Вешта аьлча, сел багахбувцамо яхача тайпара фаьлг а бац «Колой КIант» яхар. ХIаьта а цаI шеко йоацаш да, вай къаманна а кхыча къамашта а из турпал эггара хьалха вовзийтар, нахалваьккхар Ахриев ЧхьагI ва, ше даьча йоазонца.
Iаьдала балхо ший ка ехкалехь, Ахриевс дуккха лоархIамера йоазош даьд вай къам, цун оамалаш, халкъа багахбувцам бовзийташ. Цох дуккхача Iилманхошта, хьехархошта, студенташта боккха пайда а баьннаб, цхьацца балхаш яздеча, вай къаман Iадаташ тохкача, дика деча, во деча леладаь хIамаш довзача новкъа. Цу хьакъехьа дика аьннад вай мохк бовзаш хиннача Iилманхочо Л. П. Семёновс «Ахриев ЧхьагI – гIалгIай хьалхара мохк тохкаш вола саг» яхача ший йоазон тIа: «Ахриев Ч. балхаш мохк бовзийтара чулоацам болаш а, дувцача хIаманга диллача тайп-тайпара а да. Массане юкъара дешаш санна (гIалгIай къаман оамал, гIалгIай кхалсага моттиг, гIалгIай турпалча эпоса турпалаш, гIалгIай хьабаьнна моттиг), автора дувц къаьстта дола дешаш а (гIалгIаша дув баар, гIалгIай кашамаш). Цо дикка теркам бу ший мехка гаьнарча заман чухь хиннача вахара а, цун таханарча денна а. Цо мел даь зIамига йоазош-статьяш кIоарга маIан долаш я, цар хьахайт уж яздаь саг мехка оамал, вахара-лелара белгалонаш, культура дика йовзаш хиннилга…»
Нежински лицей яьккхачул тIехьагIа, хьалха мо паргIата хилац Ахриев ЧхьагI ший хьалхардараш санна йоазонаш де, балхо мукъа ха йитац цунна. Бокъонца бакъдар аьлча, тахан а да-кх из иштта. Вай дукхагIа мел бола йоазонхой цхьацца Iаьдала балхаш тIа ба, кхыметтел пенсе бахараш а тIехьа. Из хIанад кхетаде хала а дац, пенсеш вайцига доккха дац, дезала а шоашта а таац уж, цхьаннахьа болх беш ца хилча. ХIанз дIауйла ел, бIарчча дийнахьа Iаьдала балха ваьгIа, чувенача сагах фу йоазонхо хургва. Уйла дика юлургьяц, язде низ хургбац, салаIа а ма дезий, сабелгало яьлча юха а балха ваха везаш хилча. Иштта дIависав-кх Элмарзий ЧхьагI а, ший де йиш йолаш хинна лоархIаме а доккхий а йоазош ца деш. Могаш воацаш ханаш а хиннай цун вахаре. Ювцаш йола лицей цо яьккхай 1874 шера. Iаьдала раьза воацаш йола уйлаш хиларах, из балха вахийта хиннав, мехках ваьккха, Елисаветпольски губернерча (хIанзара гIажарий мохк) Евлах, Нуха яхача шахьарашка. Цу шера октябрь бетта Ахриев балха дIаэц Тифлисерча суда палате, бархI шера цига тайп-тайпарча даржашка волаш къа а хьег цо. 1882-ча шера Елисветски губернена чуйоагIача моттигашкара паччахьалкхен доалахье лораеш вола агент хиннав, 1889-ча шера денз, нах бахача лаьтташта а йоал телара а тIахьожам лоаттабу ларххIа вола болхло хул цох. 1897-ча шера Нуха яхача моттигерча набахтенашта Iалашо яр миштад тIахьожам лоаттабеча комитета директор ву Ахриевх. 1900-ча шера денз, Елисаветски губерне гIолла Iаьдала лаьтташта тIера йоал телара тIахьожам лоаттабу болхло хул. 1912-ча шера сентябрь беттага кхаччалца мара банзар цо болх, тIеххьара цунга дар коллежски советника гIулакх.
Буро тIа цIавоагIа из цул тIехьагIа, ши шу мара ца доаккхаш, кхалха а кхалх. 1914-ча шера, ший 64 шу дизача хана къаьстав из вахарах, дIавеллав, цо ше даьча васкетах, ше ваьча, тайпан нах бахача Фуртоге.
ДIахо дIайодача хана а чIоаггIа накъадоалаш хургда аьнна хет сона цо даь йоазош: «Таьзет а сагIа даккхар а лоамарошта юкъе», «ГIалгIай оаламий турпалех дола массехк дош», «ГIалгIай цIайш», «ГIалгIай кашамех лаьца», «ГIалгIаша дув баар», «ГIалгIай оамалах», «Колой КIант», «БIарахой КIант», «Орстхой (карабулакаш)», иштта кхы дIахо а.
Цо уж йоазош вайна дитадецаре, дуккха хIамаш ца довзаш а диса хила мегар вай. Масала, «ГIалгIай кхалсага моттигах» Элмарзий ЧхьагIа дийцадецаре, вайна ховргдацар цун хьал мишта хиннад. Вай дувца-м дувц, из геттара хала яьллай, лоаман кхалсаг «хьалъуллаеш» хиннай, яхаш, бакъда Ахриевс даь йоазув Iодийшача, из-м сел геттара халчаоттаеш а хиннаяц, аьле хеталу. Цунна тешал деш цхьа дакъилг доаладергда вай, цо кхалнахах дувцача йоазонна юкъера: «ЗIамига а дегI чIоагIдаланза а бола йиIигаш мукъабоалийташ хиннаб цIагIа, кхай тIа деча балхех, цаховш царна вас еш хIама нийслойя, из сихагIа дицлургдолаш, нийсархошца гIаддовлца ара ловза, ада бохийташ хиннаб. Е цунна когаметта гIалгIай йиIигашта мерза хIамаш е ловзоргаш луш хиннад. Наггахьа мара ца хулача лоархIамерча хIамаех хиннай нанас гIалий тIарча базар тIара яхьаш хиннача кIайча эрсий маькха чам бола чIегилг. 8-10 шу даьлча денз, йиIиг нанна новкъостал де йолалу, цIагIа гIолла кулг тохача балхашта юкъе дакъа лоацаш: наггахьа хий, дахча чудахьаш, вошилгага е йишалгага хьожаш, вешта, берашка хьажа-м из йолалу, наьна карара ше Iояьннача дийнахьа денз. 14-15 шу даьлча, йиIига вахаре дикка гола тохаш моттиг нийслу: гIулакх доацаш цIен санагIа хоададаь араялийтац из, исташа санна къахьега дезаш хул цун вахар цу заман чухь». Кхычарна мишта хет хац сона, дукхагIболча вай кхалнаьха вахар, къаьстта юрта бахачар, тахан а кхы дукха эргадаьннадац, Iаьдало енна дешара а болх бара а бокъо ца лаьрхIача. Из Iаьдала бокъо цхьайолча хана дезале ца отташ а нийслу.
Л. П. Семёновс яхачох, Элмарзий ЧхьагIа ши воI, цхьа йоI хиннад. Кхыча тайпара дувцаш а моттигаш нийслу. Цун къонгаш хиннаб Рашид-Бек, из 1942-ча шера Сийлахь-боккхача Даьймехка тIем тIа вийнав, лоамашкарча къамашта юкъера хьаваьнна хьалхара лётчик хиннав из. Руслан милице болх беш волаш, 1926-ча шера веннав. ХIаьта йиIий цIи Нина хиннай.
Ханаш дукха дIаахарах цу эздийча, сий долча дезалах дола дувцараш дицденна ха йоагIаргьяц аьнна хет сона, хIана аьлча къаман яхь дег чу йолаш баьха нах ба уж.
Арчаков С.