Ер йоазув даьдар гIоръяьнна хинна нохчий поэтесса Ахматов Солтамурада Раисай 90 шу дузача хана, бакъда, цу хана ара ца доалийташ, таханалцца соцадаь лоаттадаьд. Из яь хиннай 1928 шера декабрь бетта 13 дийнахьа болхлочун дезале. Вешта, духхьала цу цхьан къаман хинна ца Iеш, берригача вай мехка йовзаш, езаш яр из ше а, цо язъю байташ а. Цул совгIа, цо уж шин меттала – эрсийи нохчийи – язйора. 1943-ча шера Шолжа-ГIалий тIара хьехархой училище йоаккх цо. Вай мохк бохабаьча шерашка (1945 -1956), из хиннай Казахстане хьехархочун болх беш. 1956-ча шера денз, журналист йолаш къахьег. Из йовза а цунца гIулакх леладе а ираз хиннарех цаI ва со. Цудухьа укх йоазонца цох сайна дагадоагIар дувца лов.
Хьалха, вай юкъара республика йолча хана, школашка Iомадеча гIалгIай литературах долча книжкашта юкъекхувлар нохчий йоазонхой а. Таржамаш даьча цар йоазошта кепа еттар. ДагадоагIа оахош школе Бадуев СаIида «ГIув», «Бешто» яха дувцараш Iомадаь, Мамакаев Мухьмада «Заьлмаха» яха роман, Мамакаев Iарбе стихотворенеш йийша. Иштта йоккхагIйолча классашка Iомайора Ахматова Раисай «ХIайкал» яха стихотворени а. Цунга гIолла яйзар сона цун цIи а, цо даьча йоазонех дукха доккха доаца цаI а. Цу хана сона дага дацар из нохчий кхалсаг сайна бIаргагургья, йовзаргья, цунца цхьацца кхоллама тIагIолла дола бувзамаш леладергда аьнна. ХIаьта а рузкъан балхо Ахматовайца дуккхаза цхьан наькъашка лелавир со.
Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университете со деша этта дукха ха ялале, студенташ болча ера поэтесса. Хоза хеташ, цунга ладувгIа, из бIаргаго ловш, цу вIашагIкхетаре вахар со а. ГIийло, юкъерча дегIара, ха яхано кхалсаг яр тхона хьалхашка яьгIар. Дукха хIама ца эшаш, шовзткъа итт шерага дIакхаьчаяр из цу хана. Шийна къона йолаш эггара дукхагIа везаш хиннача поэтах дувца аьлча, Ахматовас дийцар Яндиев Жамалдах лаьца. Ше кхувш йоагIаш, Джамалда дикка вовзаш поэт вар, аьлар цо, городе из воагIаш вайча, цун стихотворенешцарча безамо гаьно цунна тIехьалелайора ше. ХIаьта Яндиевна-м дагалоацам мича хиннаб цу йиIига фу леладу ха а, тIехьагIа цох йоккха поэтесса хургйолга кхетаде а. Шийтта шу гIалгIай поэтал зIамагIа хиннай нохчий йиIиг. Цу вIашагIкхетаре ше зIамига йолча хана денз лайна вахара халонаш,текха Сибре йийцар Солтамурада Раисас, тха хаттарашта жоп делар.
Дуккха шераш даьлар цул тIехьагIа. Университет яьккха ваьнна, цхьан шера юртарча школе къахьийга, «Сердало» газета культура отдела корреспондент волаш, болх беш вар со. Цу хана арадаьнна стихотвореней цхьа книжка а дар са. Республикан йоазонхой Союзера телефон техар сога, Ахматова кхайк хьога, аьнна. МалагIча дийнахьа, малагIча сахьата дIатIаваха веза хьааьлар, бакъда малагIча гIулакха кхайк хьоахаданзар.
Йиллача хана дIатIавахар со. Йоазонхой Союз А. Пушкина цIерагIча урамагIа яр, чIоагIа сатийнача а хозача а моттиге. Дувцачох, цхьан хана цу чу хиннаяр парте обкома гостинница. Ахматова цу заман чухь Нохч-ГIалгIай йоазонхой правлене председатель яр, дукха ха а яр из цу балха тIа йола. Сацийта яхаш нохчо яр цун приемне ягIаш хиннар, цо, чуяха, хоам бир со хьаварах. ТIаийцар со йоазонхой хьакима, приемни кхаччалца хьадухьал а ена. Саг ше йолча ваьгIа дIаводаш хилча а, иштта тIехьа хьаарайоалаш оамал яр цун. Се, чуваьнна, Iохайначул тIехьагIа, сай наьнал а итт шу йоккхагIйолча кхалсагаца хийцца къамаьл де хьакхашта хетацар сона. Дахар-денар хаьтта даьлча, къахьегамхоех язъяь очеркаш йий хьа, хаьттар цо сога. Со цу хана журналиста болх бе волавенна дукха ха яцар. Арадаккха кийчдеш, книжка да, аьлар цо, республиканна а цун наха а хетадаь, цу юкъедахийта мегаргдолаш йоазув хьай дале, книжни издательстве болх беча Ирисханов Имранах дIакхетийта. Бакъда публицистике даь цу тайпара доккха йоазош цу хана са дацар. ХIаьта а дукхача хана денз гIалгIай школашка болх баьча Тангиева (Шадыжева) Лидайх айса язъяь дукха йоккха йоаца очерк, эрсий меттала а яьккха, тIехьагIо дIаелар аз цо цIи яьккхача редакторга. Из книжка ара ца доалаш, кийчдеш, гулдеш массехк шу даьлар, юххера арадаьлча, са йоазонна, дикка лоацдаь а долаш, кепа техаяр.
Гуйре яр ара латташ. Хьалха мо хьалвийхар со йоазонхой хьаким йолча. ХIанз цо сога аьннар, са дега дикахетар деш хIама дар.
- Пятигорске массехк дийнахьа М. Ю. Лермонтова поэзен 15-гIа юбилейни цIай хургда, цига боагIаш берригача мехкара йоазонхой ба. Хьа ва безам бале, аз сайца вугаргва хьо, – аьлар цо.
- ВоагIаргва со, – аьлар аз, кхы дукха уйлаш еш, ха ца йоаеш.
- Ломма, Iуйрийна бархI сахьат даьлча, арадовла деза вай. Хье вахача моттигерча остановке хьалъараваргва хьо, – аьлар Ахматовас. Цо аьннача хана, со сай латта везача моттиге вар. Цигга тIаера из лелаеш йола кIай «Газ -24» оалаш хинна машен. Тхо Пятигорске дахар. Цун водитель вар Шамхан яхаш цIи а йолаш нохчо. Из а воккхалгахьа леста саг вар. Тхо шиъ хьалхашкеи Ахматова тIехьашкеи ягIаш, из бIаьха никъ бихьар оаха. БIаьха хIана бар аьлча, цкъа-дале, гаьнара моттиг ма йий из, шозлагIа-дале, машен сиха лаллийтацар Солтамурада Раисас. Эггара дукхагIа яле а, сахьата 60-70 километр мара ваха мукъа луцар цо Шамханá. Цу гIулакхага дIаIема водитель, шийга яхар дизза кхоачашдеш вар.
Юххера дIакхаьчача, города юккъе йоаллача эггара дикагIйолча гостиннице сайцар тхо. Сои Шамхани шоллагIча этажа тIа дар, хIаьта Ахматова – кхоалагIча этажа тIа. Цу сарахьа, кIеззига салеIачул тIехьагIа, тхо хьажа дахар города къаьнарча даькъага. Цига яр Лермонтов Iийна а, из дуэле дIаваха а фусам. Из еррига а моттиг къаьнарча мезейна тара яр. Кхыча деношка тхо даха хилар эрсий поэт вийнача моттиге дагIа чурт долча, моттигерча кашамашка дIавелла воаллача Капиев Мансура Эффенде боарза тIа, Генрих Боровик яха гIорваьнна журналист деша ваьгIача школе, кхыйолча моттигашка. Капиев Эффенди массанена малав ца ха тарлу. Из вовзийташ массехк дош ала лов. Селий мехкара хьаваьнна, советски поэт, прозаик, литературовед, таржамхо хиннав из. Цо эрсий меттала деш хиннад ший йоазош. Сийлахь-боккхача Даьймехка тIема хана, наха хьалхашка дукха къамаьлаш деш, вIашагIкхетараш чакхдоахаш хиннад цо. Цу заман чухьа ченна лазар хинна, эттIаваьчул тIехьагIа веннав лоамаро. Дукха поэташ, йоазонхой гулбеннабар Пятигорске берригача мехкара. Масала, сона дагадоагIа Шогенцуков Адам тхьамада а волаш, тхоаш моттигерча дийхка хьун юкъерча ресторане шун тIа даьгIа. Бе-бе къахьегамхой, дешача моттигашка багIа кагирхой болча аха безаш бола йоазонхой массехк тоабанна бекъабелар. Тха тоаба виъ сагах латташ яр:
Москвера гIоръяьнна поэтесса, Сийлахь-боккха Даьймехка тIом болча хана медйиша хинна Друнина Юлия; поэтесса, таржамхо йола Кузовлёва Татьяна (Москва), Ахматова Раиса, со. Къаьстта дицлуц сона Пятигорскерча доазол арахьарча халкъий метташ Iомадеча институте тхоай хинна вIашагIкхетар. Оаха массане тхоай йоазош дийшар, аз дийшар Питерерча таржамхочо Вольский Сергея эрсий меттала яьккхача «Къонахий бIаргашкара хий» яхача поэма тIара дакъа. Тха вIашагIкхетар чакхдаьлча, тхо диъэ латташ даьккха сурт дар. Цунна, тхо цигара цIадаьхкачул тIехьагIа, кепа техаяр «Комсомольское племя» яхача Шолжа-ГIалий тIарча кагирхой газета тIа. Цу сурта копи деннадар аз хьехархочоа Ю. Б. Верольскена, цунна из дезар Л. Н. Толстой цIерагIча Нохч-ГIалгIай университета литературни музее хьалтоха. Сога сайга хиннар, Шолжа-ГIалий тIа тIом лаьттача деношка дайра, шийца кхы сурташ а йоазош а долаш. Пятигорскерча институте деша багIа гIалгIай мехкарий тIабаьхкар сона, тха вIашагIкхетар чакхдаьнначул тIехьагIа. Тахан мо дагадоагIа, царца яр Тумгоев Мухьмада йоI а ( Наьсарен мер хиннача Iалихана зIамагIйола йиша). Литературни цIай чакхдоалаш, берригача йоазонхоша дакъа лоацаш, сайре хилар Пятигорскерча библиотеке. Цига баьхка бар городе баха нах, хьехархой, студенташ, Iаьдала болхлой.
Ахматова унахцIено дика йолаш яр оалалургдац сога цу шерашка. Цкъа, делкъийга хIама диачул тIехьагIа, магац шийна, аьлар цо. Из кхоалагIча этажа тIа хьалтIа а яьккха, IокIалваьлар со. Цхьа ха яьннача гIолла, цунга фу хьал да хьажа вахача, ше дикагIа я, аьнна, са а Шамхана а сатедир цо. Хетаргахьа, из тхона болча тоама аьннадар цо, тхога сагот ца дайта. Шин-кхаь дийнахьа белггала эргаяьнна йолаш, могашал дика йоацаш, лийлар из. ХIанз цIадахка арадаьлар тхо. Нальчикера дикка гаьнадаьлча яр Терек яха моттиг. Наькъа йистте йоккха универмаг йоаллар. Солтамурада Раисас цунна юхе соцаяйтар машен, воIа Марата эца хIама йий хьажа дагахьа. Ше тика чу чуяхар. Цу чу фуд хьажа дагадийхар сона а. ЧугIолла хьожаш лелаш, дикка ха яьккхачул тIехьагIа, сона тIаера Ахматова. - Сали, -аьлар цо,- зонт дий хьа?
- Дац, – аьлар аз.
- Эца хьайна, маIача наьха зонт да хьона из. Маьха деза а дац, – аьлар поэтессас.
Цо из аларах, зонт ийцар аз. КIезигагIа дале, 35 шера из зонт леладир аз. Айса из бе мел доллача хана, дагайохар сона из тамашийна нохчий кхалсаг. Наькъа цIадоагIаш, цхьацца-шишша дувцаш, хайра сона цунна эггара дукхагIа беза сом цIе бос бола, дукха боккха а чIоагIа а боаца Iаж болга. ТIехьагIа, базар тIара фу яхь аз хьона, аьнна, шийга водитела хаьттача, массаза Шамханага уж цIе Iажаш ба, оалар цо. Иштта сона хайра Друнина Юлияйна аджика дукха езилга, кхыдараш. Пятигорске бихьа хиннар оаха цхьана баь тIеххьара никъ бацар. Цул тIехьагIа а гонахьарча республикашка аха дезаш нийсделар. Иштта ше хIирий мехка телевидене къамаьл де йодаш, со вигар цо шийца. Тхона цу хана духьалъенар, передача дIаязъеш кхийстар яр цу телевидене болхло хинна Доева Зарема. Къамашта юкъерча доттагIала а кхоллама а хетадаь дар оаха цига даь къамаьл.
Шийна могачох, кхувш боагIача йоазонхошта гIо де гIерташ хулар из. Россе йоазонхой Союзе дIаэца оттаваьвар со. Москве Iодахьийта са байтий таржамаш эшар. Чу а вийха, Ахматовас аьлар, Iайха хьаде, цох аз ахча яздергда хьона, дезал болаш, наьха квартире вахаш, хала ма воаллий хьо. Цо яххар хьадир аз. Цох сона ткъаь итт тума (цу хана дика ахча дар из) яздир цо. Москве Iодахьийтача цу каьхатех, тIехьагIо йоазонхо хилар сох. Эггара тIехьа Солтмурада Раиса сона яйра Шолжа-ГIалий тIарча Субботников цIерагIча урамагIа хиннача Нохч-ГIалгIай книжни издательстве. Делкъиийна чу а ваха, балха со юхавоагIаш, издательствон наIарга техача гIанда тIа ягIар из, хетаргахьа, цхьан сагага хьежаш. Кабинете чуйийхар аз, бакъда цо чуя тиганзар. Ара хозагIа я вайна, дIачугIо, хьай болх хьабе, сога а аьнна, дукха яьгIар из цу гIанда тIа. Цо издательствоца, цун болхлошца Iадика ювцаш санна хетаделар сона. Дукха ца говш, поэтесса кхалхарах бола хоам чакхбаьлар берригача вай мехка гIолла. Нийса хургдацар аьнна хет сона, цун кхолламах ца дийцача. Из со ваьча шера (1958) дIаийца хиннай СССР йоазонхой Союзе. Цу шера арадоал цун эггара хьалхара книжка, из хиннад «Хьамсара республика» яхаш. Цул тIехьагIа дукха книжкаш арадийннад цун нохчий а эрсий а метташка. Царех хиннад «Хьо волча йоагIа», «ЦIаста гIа дожар», «Дагардар дувцар», «Iуйреи лоамаши», царех тарра кхыдараш. Ше моллагIча хIамах яздой а, дег чу кхолладенна, хIилла йоацаш, бакълувш хулар цун мугIараш. Ше лоаман кхалсаг йолга ховш, берригача ший къамах болча йижарий цIерагIа къамаьл дора ца дуненца. Из дика гойташ я цун «Хала ба кхоллам» яха стихотворени. Укхаза доаладергда аз цу стихотворенена айса даь таржам:
«Хала ба кхоллам, йиш яц из хувца:
Лоаман кхалсагах деза са дувца.
Iемай со балхах садоаллаш яха,
Саг отташ санна, лаьттан букъ аха.
Со цIаккха яргьяц, кхалнахах дийца,
Йохац тха цхьоагIо, нигаташ хийца.
Ха йоагIа цкъаза, хеташ се зовза,
Цамогаш царех дош ала говза.
ЦаI еций тIера сигале тхона?
Малх а хьеж иштта, кхел таръеш къона.
Хул со, къонахчун майралах тешаш,
Майрал я илли оалачоа эшаш.
Къонахчал, хилал хьо соца барта,Лазара ловргдац вайх шиннех гIорта.
ТIайоагIа мекъал гаьннара зийча,
Нешашка кхайка хиннай со кийча».
Дунен чу вахача сага декхар кхетаде гIерташ, язъяь дукха байташ я поэтессай. Царех да цо къахьегама турпалá Кагерманов Оалхазара, малашб ца ховча лоаман кхалнаха-поэташта, черсий поэта Кешоков Алима, воIа Марата, кхычарна хетадаь хинна мугIараш. Къаьстта а дуненна доал дер камоаршал я аьнна хеташ яр Ахматова, цудухьа ший цхьа стихотворени наьха цу хозача гулакха-оамала хетаяьй цо. Ала деза из ше а яр цо ювццача тайпара камаьрша, наха гIо де кийча йолаш саг:
«Камоаршалá кхайкаю аз сийле,
Из я сабар долча хIаман кIийле.
Камоаршал я гIа техача хьунца,
Бакъда водар чIоагIде йиш яц цунца.
Камоаршал я наьха бала зерца,
Бийсан юкъе йIовхал луча цIерца.
Маькхаца а камоаршал я иштта,
Шоай камоаршал дIаекъа хов хишта.
Камоаршал а йоагIа цкъаза, – маьржа! –
ДогIан хьалха йоагIа морх мо Iаьржа.
Ше йокъалца майрра къовса этте,
Зулам эшаду цо, долча метте».
Къаьстта а цунна бочагIа йолча темаех цаI яр безама тема. Хетаргахьа, дукха йоагаяьяр из хIиллан тIа кхоллабеннача безамо. ХIаьта а безамах, цун низах тешаш яхар из, цо ше цкъаза Iехайой а елхайой а. Безама хетаяьча цун байтех дувцаш, Ахматовайна таржамаш деш хиннача Озерова Иринас яздаьд: «Безам… Ширача замангара хьабоагIаш бале а, кердача тайпара хул из, бовзаш бале а, цадовзараш а дукха хул цунца. Цох Iалаьмате дукха дийцад, цох ала керда дош а дисадий-те аьнна хеталу. Цхьабакъда хIара кердача безамо шийца керда дешаш а дахь. Мичара ух уж, мишта кхоллалу? Хетаргахьа, уж кхоллалу ший кердалца цецвоаха Iуйранара малх санна, е лаьттан дег чура бухдувла шийла шовда санна…» Массаза велавиц цо, хийла саг велхавеш а хул. Цох дувц Ахматовас ший «ДIавахар» яхача стихотворене тIа:
«ДIавахар. НаIараш цIайзар,
Шийла Iи тохаш.
Йоахараш гулдеш хьайзар,
Безам латт бохаш.
Могаргдац хьалха мо ела,
Кхы беса – денош.
Лоам чу ух вай къаьста лела,
Латтийтá цIенош.
Баьдлуш латт.
Ден хало лайна,
ЭттIаш да бордаш.
Безаман хам хайнаб вайна,
БIаргашка – фордаш».
Ха дIа мел йода, кхы а чIоагIагIа къахьегаш, ший мугIараш шаьрдеш, уж наха дукхагIа дезаргдолча тайпара кхолла гIерташ хулар Солтамурада Раиса. Цу хьакъехьа литературни критик хиннача, поэтесса дика йовзаш а цунца хьоашал долаш а хиннача Мальсагов Абос яздаьд: «ХIара ший произведени язъеш, кIаьдъялар фуд ца ховш, дукха къахьег поэтессас. Ше дуккхача стихотворни сборникий автор яле а, кхоачашдаьчох дог ца Iабаш, хIанз а тIехьа, сатоссача хана кхай тIа вода ахархо санна, из сихлу ший балха истола тIа стихотворенеш язъе Iохара. ХIаьта оалаш ма дий, водаш вар гаьнавоал, аьнна. Из бахьан долаш, денгара денга дегIайоагIаш латт поэтессай говзал, ха дIа мел йода шерагIа, лоархIамегIа хул цун стихай тематика». Хетаргахьа, наха а Iаьдало а ца зувш дисадацар Мальсаговс белгалдаьккха хIама. Цудухьа еннаяр Ахматовайна Нохч-ГIалгIай халкъа поэт яха цIи. Иштта, кIаьд ца луш, дакъа лоацар цо республикан а мехка а юкъарча балха тIа. 1962 шера цо дакъа лаьцадар герзаш дIадахараи машар чIоагIбараи хетаяьча Дерригача дунен конгресса балха юкъе. Из хиннаяр Москверча съездий Кремлёвски Элгаца чу. Лоаман кхалсаг яр Машар лорабара советски комитета доакъашхо. 1965 шера цо дакъа лоацаш дIайихьар, йоазонхой Ерригроссийски III-гIа съезд. Цига йолаш, цун вIашагIкхетар хиннадар шийяр мо тайпан цIи йолча Ахматова Аннайца, цар цхьана даьккха сурт а да. Иштта нохчий поэтессас бу болх зийна, цунна еннаяр Халкъий доттагIала орден. Из яр Нохч-ГIалгIай Республикан Лакхехьарча Совета депутат. Ткъаь шера республикан йоазонхой Союза правлене председатель йолаш къахьийгар цо.
Кхелхар Ахматов Солтамурада Раиса 1992 шера январь бетта 29-ча дийнахьа. Ер йоазув дийшачо поэтесса дагалоацаргья, аьнна, хет сона. Цунна дIадала дезаш дола декхар да из.
С. Арчаков,
йоазонхо.
Сурташ тIа:
- Нохч-ГIалгIай халкъа поэтесса
Ахматова Раиса. - (аьрдехьара аьттехьа)
Ахматова Раисаи Ахматова Аннаи.