ГIлгIашта юкъе наггахьа саг мара хургвац аьнна хет сона, Россе Iилманхо, гIалгIай хьалхара мохктохкархо, юрист хинна Iоахаранаькъан Элмарзий ЧхьагIа ца вовзаш. Цун цIи ца хозаш, цо фу леладаьд ца ховш саг-м вай мехкахоех цхьаккха хила а йиш яц, хIана аьлча, ерригача Россе цIихеза хинна а тахан цун цIи йовзаш а саг ва Элмарзий ЧхьагIа, къаьстта Iилман даькъе гIорваьнна вувцаш ва из.
Вувцаш вола Iилманхо ваьв 1850-ча шера май бетта 10-ча дийнахьа. Цун 7 шу даьннача хана, зIамига кIаьнк волаш тутмакх ваь, вай мехкара дIавига, кхыча къамах болча наьха дезале хьалкхийннав из. Цу хьаькъе наха дукха дийцад, яздаь дукха балхаш а да, цун вахара а кхоллама а никъ бувцаш. Из, хIанз айса дувца ца дезаш, дуккхачарна ховш да аьнна а хет сона. Цудухьа цу хьаькъе аз хIама дувцаргдац, бакъда, сона ала лов кхыдар.
Iилманхоша, тархьархоша, кхы дIахо болча мугIарерча наха а дукха дувцаш, царна дагадоаллаш тохкаш да Iоахаранаькъан Элмарзий ЧхьагIа малагIча динах хиннав яхаш. Бакъда, из хьанна текъам беш хиннав, цо малагIа ди леладаьд ховш, къоагадаь, белгалдаь, хьагучадаьнна хIама дац Iилманхошта юкъе. Из бусалба хиннав аьнна хетараш а ба, жIаргхо хиннав аьнна хетараш а ба, вешта тарматхо хиннав аьнна хетараш а ба. ХIаране цхьаннахьа гIолла из хеза е тIатовжа моттиг йолаш е цунгахьа уйла яь оала хургда из. Иштта цу хьаькъе дувца, из малагIа ди леладеш хиннав ала хIама са а да, айса аьнначоа тIатовжа моттиг а я са. Цох дувцаргда аз дIахо.
Вайна дуккхачарна ма харра, Iоахаранаькъан ЧхьагIа 1858-ча шера эрсий бIуна ординго, тутмакх а ваь укх мехкара дIавигачахой, дукхагIйола ха эрсашта юкъе яьккха ва, ше венна дIаваллалца. ХIаьта, юххьанца кIаьнк волча хана Буро тIа хиннав из вахаш а дешаш а. Ала деза, ЧхьагIа даь-воша Iоахаранаькъан Темаркъа Россе эскара эпсар хинналга а. Цунга гIолла, Буро тIа волча хана кхыча тутмакхал долча берийчул дикагIа хиннад ЧхьагIий гIулакх. ХIаьта цига лерхIам а кортамукъал а хиннай цун кхычарел дукхагIа, ший даь-воша эрсий эскара юкъе лерхIам болаш хилар бахьан долаш.
ЗIамига кIаьнк волча хана, чIоагIа хоза, нахаца ийна бер хиннад ЧхьагIа, герга, сайса басилгаш а йолаш, хьайзача мо мос а йолаш. Из-м тIехьагIа кхийча а хиннав товш зIамига саг, къонах. ЧхьагIах тутмакх ваьча шерашка, Буро тIа ший сесагаца вахаш эрсий полковник хиннав, дезал а боацаш. Са къамаьл хиннача воккхача сага Сурхо тIарча Арчакхнаькъан Лорса хьаяхачох, шоай дезал боацандаь, цу гIулакха бехке ший сесаг хеташ, шийна кхы саг йоалае уйла йолаш хиннав полковник, ший фу хадаргдоацаш. ХIаьта сесаг цу гIулакха раьза а йоацаш, говш хиннав из. Иштта уж хьувзача хана полковника сесага чIоагIа хоза хийттав ЧхьагIа. ЦIаьхха дагадессад цунна, цох шийна воI вича фу дар-хьогI, аьнна. Бакъда, маьрах дукха лоархIа ца еш, юхьанца хьоадаьдац цо из. ТIехьагIа цIаькха а, цIаькха а из шийна бIаргавайча, геттара цун оамал а из ше а дукхавезавенна, сесага ший маьрага дехар а даь, шийна воI а ваь, ЧхьагIа лелаваьв цу полковника. Из хиннад 1858-г1а шу. Цул тIехьагIа кхы саг а йоалаяьяц цо.
Iилманхоша а белгалду ЧхьагIа ший бераш доацача эрсий полковника дезале хьалкхийна хилар, амма цун цIи белгалйиц цар цхьаннахьа а. Царца вахаш цхьа ха яьлча, 1862-1868-ча шерашка дешаш хиннав ЧхьагIа Ставропольски гимназе. Цига хиннад цун эздийча сага никъ болабалара гIулакх. Дукха къахьийгад ЧхьагIас ше гимназе деша ваьгIача 6 шера. ТIехдика дешаш, лерттIа, тIатеIIа къахьийга хьаийцад цо цу чу шийна мел хьийхар. Из гимнази чакхъяьккха дукха ха ялале могашвоацаш хиннав ЧхьагIа. Цига цхьан лоро ше хьаваьннача мехка юха цIа а ваха, цигача ха яьккхача меттавоагIаргволаш санна хет сона ер, аьннад цун гонахьарчарга. Лакхе аз вийцача Iарчакхнаькъан Лорса оалар, могаш вац аьнна бахьан а оттадаь гIалгIай Iадаташ, гIулакхаш дIаяздар духьа цIавена хиннав из аьле. Цун вахара оагIонаш теркалйича тара да чIоагIа.
Цу лоро аьннача тайпара, 1868-ча шера Элмарзий ЧхьагIа цIавенав ГIалгIай Мехка. ЦIавена дукха ха ялале, мича дахар ца ховш дайна дIадаьннад цун лазар. Кхы ха ца йоаеш, ерригача Лоаме гIолла чакх а ваьнна, дукха ший къамах, мехках дола хIамаш дIаяьздеш къахьийгад цо диззача шин шера. Цул тIехьагIа, 1870-ча шера ше хиннача Ставрополе юхавахав из. Цу хана ше баьча балхаца дукха гIалгIай багахбувцама даькъе йоазош даьд ЧхьагIас, уж цхьаццанахьа каст-кастта кепа а дийттад цо. Хьинар долаш, къахьегамах цакхераш саг хиннав из.
ГIалгIай Мехка хиннав, Сурхо тIа Iо а ваь, цига хьалкхийна Гаьгенаькъан Угуза Терсмейл-Хьажа яхаш, бусалба Iилма дийша, воккха Iаламсаг. Из ваьв 1851-ча шера апрель бетта. 8 шу даьлча дас хьужаре деша хоаваьв из, бакъда, кIаьнка итт шу дала доалача хана да Угуз вала а венна, дешар дита дийзад Терсмейла. Да венна ши шу даьлча, ший шийтта шу ма даьлланге юха деша а хайна цо дийшад диззача пхе шера. Цул тIехьагIа, вай мехка долаш дола Iилма дийша а ваьнна, 1868-ча шера мехко викал а ваь, из деша вахав БагIдаде.
Волалуча хана Элмарзий ЧхьагIагара вола а венна, юкъе кхаьчача хана со Угуза Терсмейл-Хьажа вувца волаваларах шо цец довла а мег, дешархой. Сих ма лелаш, укх сахьате кхетаргда шо шедолчох, цу шиннена юкъерча бувзамах. Ер деррига а къамаьл аз дувц сайна боккхийча наха дувцаш хезача къамаьлашта тIа гIолла.
Терсмейл ше Осман паччахьа Импере кара деша водача хана Наьсарера Iаьржача фордангахьа йодача кираца вахав. Цига кема тIа а хайна, Турце дIачу а ваха, дIахо ваха везаш хиннав из ший деша. Бакъда, хIанз со дувца воаллар из дац.
1868-ча шера гурахьа хиннад из. Наьсарера болабенна болхаш, шоаех хIирий а гIаьбартой а, балкхарой а кхыбола нах а хьабетталуш бахаб кира болхараш. Царца Терсмейл а хиннав. Цхьацца шоай белгалъяьча моттигашка сайце са а лоIаш, дIахоболхаш хиннаб наькъахой. Иштта болхаш аргIанарча салоIача метте сайцаб ераш, шоашта хIама кхалла а бийса яккха а. Из хиннад Ставрополе.
Терсмейл наькъа водача кираца хиннав Iоахарнаькъан ЧхьагIий даь-воша Iоахаранаькъан Темаркъа а. Из Ставрополе кхаччалца водаш хиннав. Цо хьош бола никъ хиннаб могаш воаца ший веший-воI ЧхьагIа цIавоалавар духьа. Шоаш наькъа мел болха арахьа деша водача Терсмейлага, цун дог ураувттадеш, из деша кхыча паччахьалкхе водаш цунна раьза волча Темаркъа хаьттад цунга, масса шу даьннад хьа, аьнна. 18-гIа шу да ший, аьнна, жоп деннад вокхо. Ставрополе деша вагIача са веший-воIа а даьннад барайтт шу, дукха хIама ца эшаш цхьан ханара да шо-м, аьннад цунга эпсара.
ЧIоагIа ший веший воIах вашаш, Iилмангахьа дикка гаьнаваьннав из, яхаш, вийцав Терсмейлага Темаркъас ЧхьагIа. Из бIаргаго а цунца къамаьл де а Терсмейла дог оттийташ. Темаркъа ший а хиннаб чам кагий нах шоайла бовзийта. Темаркъийца хиннача къамаьло дикка дог ура а оттадаь, ше хьош болча наькъа лаьрххIа уйла е волавеннав Терсмейл.
СалаIа кир соцача метте вена шийца 18 шу даьнна ЧхьагIа а волаш, цхьа эрсий эпсар хьаэттав, наькъа воагIача Темаркъа духьала. Говрашца хиннаб уж шаккъа а. Цигга шоайла бовзийтаб Темаркъас Терсмейли ЧхьагIеи. Шоайла бовзаш, дешаргахьа а Iилмангахьа а дола гIулакхаш дувцаш болча юкъа Терсмейла зийннад ЧхьагIий качъуллача зIанарах Iоулашдола дото жIарг. Из ше зийча, Iевеннавац бусалба Iилма дешаш, тохкаш вола зIамигасаг, цох лаьца ЧхьагIийга ца хоатташ.
ЧхьагIийна новкъа хилар кхераш, шийна из фуд ца ховш санна, хаьттад Терсмейла, фуй хьа кач уллар, аьнна. Вокхо, жIарг да, аьнна, жоп деннад. Сенна леладу Iа из, цу динах ва хьо, аьнна, шийга Терсмейла хаьттача, со кхеваьча са «матушкас» сона хьаденнад ер, бакъда, православни ва яхилга мара, дукха из ди леладеш вац со, аьннад ЧхьагIас.
Вай къам бусалба ди леладеш хилар а, бусалба динах лаьца а дийцад Терсмейла ЧхьагIийна, цо бусалбал тIаэцар догдоахаш. Вокхо, вай даьша леладаь тарматал тахка, тIаэца, из леладе уйла йолаш ва ше, аьннад. Берригача гIалгIашта юкъе итт саг коравергвац хьона тарматал леладеш, цудухьа карарча хана хьай къамо леладу бусалба ди каралоацаре бакъахьа дар Iа, аьнна, хьалхадаьккхад цунна Терсмейла.
Уж къамаьлаш хиннад Терсмейлаи ЧхьагIийнеи шиннена юкъе, шоайла вIашагIкхийттача юкъа. ЧхьагIийна гIалгIай мотт дика ховш хиннабац, цудухьа цо дукхагIа хьабийцар эрсий мотт ба. Бакъда, Терсмейла ховш хиннад цунца дIадувца гIалгIай а, эрсий а, Iарбий а метташ. Цига даь-вошас, долх вай, аьнна, Терсмейлаца Iадика а йийца, ший даь-вешийцеи ше хьавенача эрсечунцеи дIавахав ЧхьагIа, хIаьта кираца баьхкараш, шоаш сайцача бийса а яьккха, шоллагIча дийнахьа Iурре дIахо наькъа бахаб.
Ший даь-вешийца вай мехка хьа цIа а вена, дикка гIойле хинна вийрза, укхаза ши шу а даьккха, Ставрополе юхавахав ЧхьагIа. Цул тIехьагIа кхы а дийшад цо, дукха тайп-тайпара балхаш а даьд. Ший 62 шу даьннача хана, 1912-ча шера сентябрь бетта 28-ча дийнахьа, могашал дика цахилар бахьан долаш, ше балхар мукъавалийтар дехаш каьхат а яздаь, балхара хьаваьннав из. Цул тIехьагIа Буро тIа юхавена, цига вахаш цхьа шу ах шу ха а яьккха, 1914-ча шера апрель бетта 29-ча дийнахьа ЧхьагIа веннав, диабет яхача лазарах.
ЧхьагIас яздаь васкет хиннад, велча, ший даьй баьхача ший юрта дIаволла ше, аьнна. Цо ма аллара, цун дехар кхоачашдеш, Фуртовге хьацIа а вена, цу юртарча кашамашка дIавеллав из ший даьй боахкача, тайпах болча наха.
Гаьгенаькъан Терсмейл-Хьажаси Iоахарнаькъан ЧхьагIаси тIехьагIа шоайла гIулакх леладаьд дIа-хьа а болхаш. Дала гешт долда царна шиннена а. Iарчакхнаькъан Лорса оалар, ЧхьагIа веннав аьнна хезача, массехк ди даьннадоллаше, Сурхо тIарча рузбан Маьждиге ЧхьагIийна тIера Терсмейл-Хьажас дакъан-параз ламаз даьд аьле. Цо хьагойт ЧхьагIа бусалба саг хинна хилар. ХIана аьлча, вайна ховш ма хиллара бусалба наха тIера мара деш дац дакъан-параз ламаз.
Дукха дийцад аз Iилманхошца, духтохкархошца, мохктохкархошца, тархьархошца, боккхийча нахаца, Iоахаранаькъан Элмарзий ЧхьагIа малагIа ди леладеш хиннав хетташ. Царех цхьанне а сона, ер ди леладеш хиннав из, аьнна, цIи яьккхаяц. Бакъда, са къамаьл хиннача Сурхо тIарча Iарчакхнаькъан Лорса дийцар сона, Терсмейлаи ЧхьагIийнеи юкъе гIулакх доагIаш хиннад, аьнна.
Цхьа хIама аргдар аз ЧхьагIа малагIча динах хиннав, яхаш, дувцача вай мехкахошка. Дала ше дIанийсдергда цун гIулакх. МоллагIча наькъа тIехьа из хиннавале а, гIалгIай багахбувцам, вахар, лелар, дай Iадаташ, шира гIулакхаш, ловзараш, кхыдараш – дукха да цо дIаяздаь. Боккха болх баьб цо. Тахан Россе паччахьалкхе дукха ба, шоаш цхьа тохкама болх язбеш хилча, цун Iилман балхашта тIатовжаш Iилманхой. Цо яздаьча балхех воашта пайда эца а, хьаькъал эца а кхетам хила беза вай хIаране.
Хьадийцар: Сурхо тIара Iарчакхнаькъан
(Ганиев) Лорс.
ДIаяздаьр:
Матенаькъан Илез.